Συνέντευξη στη Μαρία Άνθη
Η δημοκρατία σήμερα βρίσκεται σε ιστορική καμπή καθώς αλλάζουν κυρίως οι αντικειμενικές συνθήκες στις τεχνολογίες και στην οικονομία που καθορίζουν το πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται. Η δημοκρατία εξάλλου δεν είχε πάντοτε γραμμική εξέλιξη στην ιστορία αλλά έκανε άλματα και πισωγυρίσματα. Στην αρχαιότητα πρώτα εφαρμόστηκε ως μορφή διακυβέρνησης και μετά διατυπώθηκε ως έννοια στην πολιτική και φιλοσοφία.
Εξ αρχής πάντως ήταν το αντίθετο της ολιγαρχίας και της τυραννίας. Το ίδιο σημαίνει και σήμερα μολονότι έχει εν πολλοίς αποστειρωθεί από το κομμάτι της οικονομικής δημοκρατίας και δεν αντιστέκεται στις ανισότητες. Αποστασιοποίηση φαίνεται οδηγεί σε μια μοιραία κρίση όταν επίκειται οικονομική χρεοκοπία και ανεξέλεγκτη ανεργία όπως σήμερα. Η οικονομική κατάρρευση ακολουθεί την θεσμική κατάρρευση και τότε ξαναμπαίνει το ιστορικό δίλημμα για άλμα προς τα εμπρός ή πισωγύρισμα στον λαϊκισμό και εθνικισμό. Για το θέμα αυτό το athensupdate.gr μίλησε με το Βασίλη Τακτικό.
Για το Βασίλη Τακτικό, το πρόβλημα της δημοκρατίας σήμερα είναι οι προνομιούχες ελίτ που αποκλείουν την συμμετοχή των πολλών στο όνομα της πολιτικής και οικονομικής αποτελεσματικότητας. Είναι η ίδια η γραμμική αντίληψη της νεοτερικότητας, του μοντερνισμού, του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού της καθετοποίησης, της εξειδίκευσης που έγινε μονοδιάστατη αντίληψη αποκλείοντας την οριζόντια συμμετοχική δημοκρατία και την ανάπτυξη της συλλογικής σοφίας μέσω αυτής.
Έτσι ο συγκεντρωτισμός της νεοτερικότητας από πλεονέκτημα που ήταν αρχικά στην ανάπτυξη έγινε μειονέκτημα. Ο εκδημοκρατισμός ως ζητούμενο δεν αφορά μόνο περιοριστικά τις εκλογικές διαδικασίες αλλά τον εκδημοκρατισμό στην οικονομία, στην παιδεία, στο σύστημα υγείας στο περιβάλλον και στην εργασία.
Κε Τακτικέ, με τι συμβαδίζει ο εκδημοκρατισμός των πάντων και τι άλλο εξετάζουμε συγχρόνως έτσι ώστε να έχουμε περισσότερη δημοκρατία, που είναι το αντίθετο της ολιγαρχίας και του προ βλήματος που προκύπτει από τις προνομιούχες ελίτ;
Ο εκδημοκρατισμός των πάντων συμβαδίζει με την ψηφιοποίηση των πάντων την μείωση των ωρών εργασίας λόγω νέων τεχνολογιών και την απασχόληση όλων. Το δημοκρατικό πρόταγμα σήμερα είναι: Ο κερδισμένος χρόνος από την τεχνολογία και τη μείωση του μόχθου να βιώνεται ως δημιουργικός χρόνος και όχι φθοράς. Εξετάζουμε λοιπόν πέρα από την οικονομική δημοκρατία που είναι πυλώνας της δημοκρατίας την ταύτιση του καπιταλισμού και δημοκρατίας, τις εκδοχές του φιλελευθερισμού και σοσιαλδημοκρατίας, το πράσινο κίνημα και την κοινωνία πολιτών.
Κε Τακτικέ, είμαστε μπροστά σε μια οικονομική ύφεση και ανεργία την μεγαλύτερη μετά το 1929 και βρισκόμαστε ακόμη μάλλον στην αρχή, κατά πόσο αυτή η κρίση αντανακλά στους θεσμούς της δημοκρατίας;
Η επίδραση της οικονομικής κρίσης προφανώς είναι καταλυτική όταν συνοδεύεται με ανεξέλεγκτη ανεργία. Το κλίμα για μια ακόμη φορά στη ιστορία είναι εκρηκτικό. Είμαστε μπροστά σε ανατροπές και μεγάλες μεταρρυθμίσεις καθώς μεγάλα τμήματα της κοινωνίας στριμώχνονται στο περιθώριο. Κάθε μεγάλη οικονομική κρίση που τείνει σε χρεοκοπία αντανακλά στους θεσμούς της δημοκρατίας με τον αυταρχισμό και συγκεντρωτισμό της εκτελεστικής εξουσίας προκαλώντας λαϊκή αντίδραση. Όταν το σύστημα δυσλειτουργεί όπως στις μέρες μας κλονίζεται η «ταύτιση» του οικονομικού συστήματος με την δημοκρατία την οποία φιλοτέχνησαν στρατιές διανοούμενων. Ας μην ξεχνάμε τι είπε ο Αριστοτέλης:
«Είναι φανερό, λοιπόν, ότι η πολιτική κοινωνία που αποτελείται από μεσαίους είναι άριστη και πως οι πόλεις που κυβερνούνται σωστά είναι εκείνες όπου η μεσαία τάξη είναι πιο πολυάριθμη και ισχυρή από τις άλλες δύο ή έστω και από μία από εκείνες» – Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1295b34
Αναμφισβήτητα η πανδημία του Covid-19 αποτέλεσε ένα παγκόσμιο σοκ. Αλλά θα οδηγήσει και σε μακροχρόνιες αλλαγές; Η απάντηση είναι ότι μπορεί να αποδειχθεί ένα μετασχηματιστικό συμβάν για διάφορες δυτικές κοινωνίες, ιδίως τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Για τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες, η εποχή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μπορεί να διαιρεθεί σε δύο υποπεριόδους. Η πρώτη, η οποία διαρκεί περίπου από το 1945 έως το 1970, ήταν η εποχή μιας «σοσιαλδημοκρατικής» συναίνεσης ή του «New Deal» όπως θα έλεγαν οι Αμερικανοί. Η δεύτερη, η οποία ξεκινάει περίπου το 1980, ήταν η συναίνεση της «παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς»ή του μοντέλου της Θάτσερ και του Ρίγκαν.
Μεταξύ των δύο αυτών περιόδων μεσολάβησε μια μεταβατική περίοδος -αυτή του υψηλού πληθωρισμού της δεκαετίας του 1970. Φαίνεται πως βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή σε μια νέα μεταβατική περίοδο, η οποία ξεκίνησε με την παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση.
Η κρίση αυτή επέφερε πλήγμα στην ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς. Αλλά σε όλο τον δυτικό κόσμο έγιναν γενναίες προσπάθειες ανοικοδόμησης του «ancient regime» μέσω της διάσωσης του χρηματοοικονομικού συστήματος, της υιοθέτησης πιο αυστηρών χρηματοοικονομικών ρυθμίσεων και της λιτότητας.
Στο τέλος, την απόπειρα αυτή ακολούθησε η άνοδος του λαϊκιστικού εθνικισμού. Ο Ντόναλντ Τραμπ, με την πολιτική του προστατευτισμού και των διμερών συμφωνιών, την υπόσχεσή του να διατηρήσει την κοινωνική προστασία και την αρχική (και έκτοτε ξεχασμένη) έμφαση στις επενδύσεις σε υποδομές, έγινε αρχηγός του κόμματός του επειδή δεν ήταν ο παραδοσιακός Ρεπουμπλικάνος που υπερασπίζεται την ελεύθερη αγορά.
Μετά την κρίση του κορωνοϊού φαίνεται ότι βαίνουμε ολοταχώς στο ψηφιακό κράτος, στην ψηφιακή εξ αποστάσεως μάθηση και ψηφιακή εξ αποστάσεως εργασία. Δεν ακούμε όμως πολλά για την ψηφιακή δημοκρατία,. Ποιος κατά τη γνώμη σας πρέπει να θέσει το ζήτημα;
Πράγματι η κρίση του κορωνοϊού εξ ανάγκης επιταχύνει τις διαδικασίες εκσυγχρονισμού στην ψηφιακή εργασία και το ψηφιακό κράτος. Η κατεστημένη γραφειοκρατία δεν είχε τρόπο να αντιδράσει στον εκσυγχρονισμό της ψηφιακής εργασίας.
Το πολιτικό κατεστημένο όμως στο κράτος και στα κόμματα αντιστέκεται στην ψηφιακή δημοκρατία στη δυνατότητα να ερωτάται απευθείας η κοινή γνώμη και όχι μέσω των δημοσκοπήσεων για τις επιλογές της.
Η τεχνολογία επιτρέπει να γίνονται συχνά και με χαμηλό κόστος διαδικασίες συμμετοχικής δημοκρατίας. Είναι προκλητικό σήμερα να διαχειριζόμεθα ψηφιακά από το σπίτι μας τον τραπεζικό λογαριασμό μας και να μη μπορούμε να διαχειριστούμε ψηφιακά την ψήφο μας. Άρα υπάρχουν σήμερα τεράστιες δυνατότητες ανεκμετάλλευτες.
Μας λέτε λοιπόν ότι η δημοκρατία παρόλο που τυπικά αφορά και πρέπει να εκφράζει όλους τους πολίτες, ελέγχεται από τους λίγους και τις οικονομικές ελίτ. Μπορούμε να έχουμε μετασχηματισμό της αστικής δημοκρατίας;
Γνωρίζουμε ότι από τον 19ο και 20ο αιώνα καθορίζεται και ελέγχεται από την ηγεμονία της αστικής τάξης κι αυτό σε αντιπαράθεση με την εργατική τάξη, σήμερα έχουν αλλάξει πολλά σε σχέση με το παρελθόν και την βιομηχανική επανάσταση κυρίως σε σχέση με την οικονομία και την εργασία. Η απασχόληση στην αγροτική και βιομηχανική παραγωγή στη δύση έχει μειωθεί στο 20% από το 80% περίπου που ήταν τον προηγούμενο αιώνα.
Είναι προφανές ότι έτσι έχουν αλλάξει οι συσχετισμοί, η μεσαία αστική τάξη έχει συρρικνωθεί η βιομηχανική εργατική τάξη επίσης και τελευταία περάσαμε από την κοινωνία των 2/3 σε ευημερία στη κοινωνία ½ και το σύστημα έτσι δεν είναι βιώσιμο για το επίπεδο και την έκταση κατανάλωσης που χρειάζεται ο καπιταλισμός.
Υπάρχουν όμως και δυο αλληλοσυγκρουόμενες τάσεις μέσα στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα: η μία είναι η χρηματοοικονομική κάστα που κατέχει στρατηγικούς τομείς της οικονομίας και ανεβάζει κατά βούληση τις τιμές και το κόστος ζωής στην ενέργεια την κατοικία την υγεία και την παιδεία. Και άλλη με τον ακραίο ανταγωνισμό στα βιομηχανικά είδη κατανάλωσης που επιφέρει την καταστροφή σε ένα μέρος της μεσαίας τάξης και της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας. Έτσι το σύστημα υποχρεώνει τα νοικοκυριά και τους μικροϊδιοκτήτες και συγκεντρώνει τον πλούτο στους μεγιστάνες.
Κε Τακτικέ, υπάρχει τελικά ηθική στην πολιτική, ή βία και η δύναμη ισχύος καθορίζει την επιτυχία στην πολιτική, «όπως έλεγε ο Θρασύμαχος στον φιλόσοφο Σωκράτη στην Πολιτεία του Πλάτωνος ότι δίκαιος πάντα χάνει στον ανταγωνισμό με τον άδικο»
Σε αντίθεση με την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία οι θεωρητικοί της νεοτερικότητας δεν δίνουν τόσο βάση στην ηθική όσο στην πολιτική επιστήμη που είναι ουδέτερη από την ηθική. Κάποιοι μιλούν για νομοτέλειες άλλοι για κοινωνικό δαρβινισμό και άλλοι για διδαχές της ιστορίας.
Είχαμε θα λέγαμε μια διάσπαση Πολιτικής και Ηθικής που καλλιεργήθηκε από νωρίς από τον μοντερνισμό και συνεχίστηκε με το διανοητικό ρεύμα του Μεταμοντέρνου. Πολλοί φιλελεύθεροι στοχαστές και πολιτικοί είπαν ότι ηθικό είναι ότι ταυτίζεται με το εθνικό συμφέρον και οι Μαρξιστές ότι ηθικό είναι ότι ταυτίζεται με το ταξικό συμφέρον. Υποστήριξαν δηλαδή ότι, δεν υπάρχει καθολική και πανανθρώπινη ηθική όπως για παράδειγμα υποστήριζαν οι ηθικοί φιλόσοφοι και ο Χριστιανισμός.
Αντίθετα η επιστήμη πρέπει να καθορίζει την στάση μας. Αλλά ποια είναι η επιστήμη όταν η βία και η δύναμη ισχύος κυριαρχεί; Μήπως η βία των ισχυρών Ελίτ που γεννά την άλλη βία των αδυνάτων να επαναστατήσουν; Η δημοκρατία όμως δεν μπορεί να είναι βία παρά μόνο σε επαναστατική περίοδο, ενώ επί της ουσίας επιδιώκει συμβιβασμό και συνεργασία ολόκληρης της κοινωνίας.
Την δημοκρατία δεν την καθορίζει λοιπόν κάποια επιστήμη αλλά η αξίωση όλοι οι πολίτες να έχουν ίση ψήφο και ίσια δικαιώματα. Έχει ανάγκη το φιλοσοφικό στοχασμό για τα δικαιώματα του πολίτη και τις ηθικές του υποχρεώσεις για την εθελοντική συμμετοχή και όχι κάποια επιστήμη που υποκαθιστά τον ρόλο του πολίτη με ειδικούς – ειδήμονες.
Οι ειδήμονες σαφώς είναι αναγκαίοι για εξειδικευμένες τεχνικές εργασίες όχι όμως για να υποκαθιστούν την πολιτική γνώμη των πολλών που είναι η ουσία της δημοκρατίας.
Εδώ θα σου μιλήσω με τα λόγια του Παπανούτσου του μεγάλου αυτού διανοούμενου και μεταρρυθμιστή της Ελληνικής παιδείας ο οποίος λέει ότι:
“Η ηθική είναι σχέση προς τον άλλο, σεβασμός των δικαιωμάτων, των αναγκών και των επιθυμιών του, που έχει σαν αποτέλεσμα την αμοιβαία εμπιστοσύνη. Αυτό σημαίνει ότι η ηθική δεν αρκείται μόνο στον προσδιορισμό του τι είναι καλό και σωστό, αλλά προϋποθέτει και την υλοποίησή του. Χωρίς τη πρακτική εφαρμογή η αξία του καλού μένει, απλώς στο χώρο της προθέσεως.
Η “πολιτική”, είναι μια από τις γνωστές λέξεις που μαζί με τη φιλοσοφία και τη δημοκρατία κληροδότησε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος στην ιστορία των ιδεών. Η λέξη κατάγεται από τον “πολίτη” και ο πολίτης από την “πόλη”. Την αρχαία πόλη δεν την έκαναν τα κτήρια και οι δρόμοι, αλλά η οργανωμένη κοινωνική ζωή των κατοίκων, με την πολιτική, οικονομική κια θρησκευτική συνεργασία των μελών της. Πολιτική είναι η τέχνη του άρχειν αλλά και του άρχεσθαι, η τέχνη του τρόπου με τον οποίο οφείλει να μετέχει κανείς αποτελεσματικά στα κοινά, στο δημόσιο βίο της χώρας του, είτε ως άρχων είτε ως αρχόμενος αφού οι ευθύνες όπως και τα έργα μοιράζονται τόσο στους διοικούντες όσο και στους διοικούμενους.
Αλλά και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, υποστηρίζει ότι υπάρχει απόλυτη συνάφεια ηθικής και πολιτικής, καθώς η πόλη είναι προϋπόθεση δημιουργίας ηθικών ανθρώπων.
Η πόλη δεν έχει στόχο μόνο την επιβίωση των ανθρώπων, αλλά την οργανωμένη και τελεολογικά προσανατολισμένη συνύπαρξη που εξασφαλίζει το ευ ζην. Το απόφθεγμα του Αριστοτέλη «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο», έχει και την ηθική του διάσταση. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου πραγματώνεται μέσα σε μια πολιτική κοινότητα, ενώ και η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης έχει άμεση συνάφεια με την ηθική ποιότητα των πολιτών”.
